Instytucja spółek wodnych uregulowana jest w ustawie z dnia 18 lipca 2001 roku Prawo wodne (t.j. Dz. U. 2005r. Nr 239, poz. 2019 ze zm.).

Art. 164 ust. 1 określa charakter prawny spółki wskazując  kto może być członkiem spółki i jaki jest jej cel.

Spółki wodne stanowią specyficzną instytucję prawną. Nie są one ani spółkami w rozumieniu kodeksu cywilnego czy też handlowego, ani też nie są stowarzyszeniami. Należy przyjąć, iż jest to forma rozwijania aktywności społecznej, której specyficzne cechy, przede wszystkim duży stopień nadzoru administracji publicznej obejmujący ich tworzenie, funkcjonowanie i likwidację, wynika z charakteru prowadzonej przez nie działalności, tj. gospodarka wodą jako dobrem publicznym.

Członkami spółki wodnej i związku wałowego mogą być osoby fizyczne lub prawne. Spółka wodna może więc składać się z samych osób fizycznych, samych osób prawnych, bądź z osób fizycznych i prawnych.

Związki wałowe mogą być tworzone do wykonywania i utrzymywania wałów przeciwpowodziowych wraz z urządzeniami wodnymi stanowiącymi ich wyposażenie. Przepisy dotyczące spółek wodnych i ich związków wałowych stosuje się odpowiednio do związków wałowych.

Utworzenie spółki wodnej następuje w drodze porozumienia co najmniej 3 osób fizycznych lub prawnych, zawartego w formie pisemnej.

Spółki wodne mogą być tworzone w szczególności do wykonywania, utrzymywania oraz eksploatacji urządzeń służących do:

1)     zapewnienia wody dla ludności, w tym uzdatniania i dostarczania wody;

2)     ochrony wód przed zanieczyszczeniem, w tym odprowadzania i uzdatniania ścieków;

3)     ochrony przed  powodzią;

4)     melioracji wodnych oraz prowadzenia racjonalnej gospodarki na terenach zmeliorowanych;

5)     wykorzystywania wody do celów przeciwpożarowych;

6)     utrzymywania wód

- mówi o tym art. 164 ust. 2 Prawa wodnego.

Spółki wodne, jak również związki wałowe są wyposażane w osobowość prawną, działają w ramach organizacyjnych funkcji podmiotów administracji publicznej.

Spółki wodne prowadzą działalność w celu zaspokajania potrzeb w dziedzinie gospodarowania wodami w granicach określonych ustawą. Równolegle do komentowanej ustawy obowiązuje ustawa z dnia 7 czerwca 2001 roku o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (t.j. Dz. U. 2006r. Nr 123, poz. 858 ze zm.).

Obie ustawy mają wspólne zakresy dot. wymagań ochrony środowiska, a poza tymi wspólnymi zakresami, każda z nich ma swój własny odmienny zakres przedmiotowy i własny samodzielny cel, z wyłączeniem możliwości powstania kolizji w stosowaniu obu ustaw.

Do utworzenia spółki wodnej wymagane jest:

1)      uchwalenie statutu spółki przez osoby zainteresowane utworzeniem spółki;

2)      dokonanie wyboru organów spółki.

Starosta właściwy miejscowo dla siedziby spółki wodnej zatwierdza statut spółki w drodze decyzji.

W przypadku niezgodności statutu z prawem, starosta wzywa do usunięcia niezgodności, w określonym terminie, a jeżeli niezgodności nie zostaną usunięte, odmawia w drodze decyzji jego zatwierdzenia.

Osobowość prawną spółka nabywa z chwilą uprawomocnienia się decyzji starosty o zatwierdzeniu statutu.

Dane uprawnienia inferencyjne starosty to:

1)      sprawuje on nadzór i kontrolę nad działalnością spółek, która wyraża się tym, że orzeka o równoważności uchwał i może wstrzymać ich wykonanie (art. 179);

2)      może rozwiązać (w drodze decyzji) zarząd i wyznaczyć osobę pełniącą jego obowiązki (art. 180);

3)      ustanawia zarząd komisaryczny (art. 180 ust. 3);

4)      rozwiązuje spółkę (art. 181 ust. 2);

5)      ocenia włączenie zakładów do spółki i podejmuje w tym przedmiocie decyzje (art. 168).

Członkowie spółki wodnej zobowiązani są tylko do wnoszenia składek na rzecz spółki oraz ponoszenia innych świadczeń niezbędnych do wykonania jej statutowych zadań.

Statut określa wysokość składek i innych świadczeń adekwatnych do celów spółki i proporcjonalnych do korzyści odnoszonych przez członków spółki. Jeśli składki i inne świadczenia nie wystarczają do wykonania zadań na dany rok, starosta może zwrócić uwagę organom spółki na konieczność podwyższenia składek.

Członkowie nie mają obowiązku wnoszenia wkładów gruntowych, a tylko ciąży na nich obowiązek udostępnienia gruntów do wykonania i utrzymania urządzeń służących do wykonania zadań spółki.

Spółka ma możliwość osiągania zysku netto. Jeżeli spółka go osiągnie, nie dzieli się go między członków, a przeznacza na cele statutowe spółki.

Zarząd spółki wodnej zgłasza utworzenie spółki w celu wpisania do katastru wodnego, w terminie 30 dni od dnia nabycia przez spółkę osobowości prawnej. Wszelkie zmiany danych podlegających zgłoszeniu, zarząd zgłasza niezwłocznie do katastru wodnego. Kataster wodny jest systemem informacyjnym o gospodarowaniu wodami. Dla obszaru państwa prowadzony jest przez Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, a dla regionu wodnego przez dyrektora regionalnego zarządu.

Ujmując rzecz praktycznie, spółka będzie zajmowała się utrzymaniem, czyli konserwacją istniejących na terenie jej działania rowów, przepustów, drenaży – wszelkich urządzeń wodnych niezbędnych do prawidłowego odprowadzania nadmiaru wód opadowych. Chodzi o to, aby zapewnić należytą drożność i parametry danego rowu na całej jego długości, poczynając od ujścia. Uzyskanie takiego efektu jest trudne, gdy każdy właściciel gruntu działa wg własnego uznania. Spółka może także budować nowe urządzenia oraz podejmować prowadzenia działalności i osiągać zysk netto na cele statutowe. Spółki wodne mogą korzystać z pomocy państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego. Wsparcie finansowe może dotyczyć wykonywania konserwacji urządzeń jak również zakupu nowego sprzętu.

W nowej ustawie z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz. 1240 ze zm.), problematyka udzielania pomocy finansowej podmiotom niezaliczanym do sektora finansów publicznych uregulowana została w art. 221 ustawy.

Istnieją różne źródła pozyskiwania funduszy przez spółkę wodną, jak i dotacje powiatu na konserwację rowów, czy wsparcie z funduszy unijnych. Ponadto spółki wodne i ich związki mają możliwość ubiegania się o dotacje podmiotowe z budżetu państwa przydzielane przez Wojewodę Mazowieckiego – Wydział Geodezji i Rolnictwa.

Wysokość dotacji uzależniona jest od wielkości powierzchni użytków rolnych objętych działalnością spółki, długości rowów melioracyjnych, wysokości zrealizowanego budżetu spółki, jak również liczby wnioskodawców.

Starosta Wołomiński podjął, we współpracy z samorządem gminnym, cenną inicjatywę powoływania lub reaktywacji spółek wodnych. Niewątpliwie zachęcającym do tego faktem są zmiany przepisów umożliwiają pozyskiwanie na ten cel środków zewnętrznych. Należy podkreślić także, że Starostwo uruchomiło środki finansowe, które w formie dotacji celowej mogą wspomagać tego typu przedsięwzięcia oraz planuje wsparcie rzeczowe w postaci specjalistycznej koparki oraz wysokowydajnej pompy.